ΖΩΣΑ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ
ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΑ ΜΕ ΚΥΨΕΛΕΣ ΚΙΝΗΤΗΣ ΚΗΡΗΘΡΑΣ
Φορείς μελισσοκομικής κληρονομιάς - Αττική & Κύθηρα
Με την οικονομική υποστήριξη και την αιγίδα
1. Ιωάννης Πρωτοψάλτης, Κύθηρα
Στα Κοκκινόχωραφα, ανατολικά του όρους Διγενής, ο παραδοσιακός μελισσοκόμος Ιωάννης Πρωτοψάλτης μας υποδέχτηκε σε ένα ανακαινισμένο αγροτόσπιτο και παρουσίασε τον πλούτο της μελισσοκομικής παράδοσης των Κυθήρων. Η περιοχή, που στο παρελθόν έσφυζε από αμπέλια, ελαιώνες, δημητριακά και κοπάδια, υπήρξε ιδιαίτερα γνωστή για τη μελισσοκομία — μια πρακτική στενά δεμένη με το ιερό τοπίο και την ταυτότητα του νησιού.
Μέσα από το έργο μας καταγράψαμε αυτήν την παράδοση, αναδεικνύοντας τη σημασία της - τόσο για την ιστορία των Κυθήρων, όσο και για τη συμβολική της σύνδεση με τη ντόπια χλωρίδα, όπως το θυμάρι και το φασκόμηλο. Παράλληλα, φωτίσαμε τη διεθνή της απήχηση, καθώς η αρχαία κυθηραϊκή μέθοδος με τα κινητά πλαίσια (αδονάκια) αποτέλεσε τη βάση της σύγχρονης μελισσοκομίας παγκοσμίως.
Με την καταγραφή προφορικών μαρτυριών, γνώσεων και συμβολισμών, το έργο συμβάλλει στη διάσωση μιας άυλης κληρονομιάς που συνδέει το παρελθόν με το παρόν και τους Κυθήριους με τη διασπορά σε όλο τον κόσμο.
2. Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών / Γεώργιος Γκόρας
Το Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών αποτελεί φορέα ζωντανής μελισσοκομικής κληρονομιάς, διατηρώντας και αξιοποιώντας αντίγραφα παραδοσιακών κυψελών που αναδεικνύουν τη φυσική συμπεριφορά, την αυτονομία και την οργάνωση των μελισσών. Μέσα από την εκπαίδευση των φοιτητών, την ερευνητική δραστηριότητα και τη συγκριτική μελέτη διαφορετικών τύπων κυψελών, το Πανεπιστήμιο συμβάλλει ουσιαστικά στη διατήρηση, ανάδειξη και επιστημονική τεκμηρίωση της παραδοσιακής μελισσοκομίας.
Στη συλλογή παραδοσιακών κυψελών του Πανεπιστημίου, με δωρεά της Beelosophy, έχουν προστεθεί αντίγραφα κάθετων πήλινων κυψελών κινητής κηρήθρας, για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Παράλληλα, μέσα από δράσεις εξωστρέφειας, όπως ενημερωτικά βίντεο και συνεντεύξεις που προβάλλονται σε ευρύ κοινό, το Πανεπιστήμιο προάγει τη γνώση και την αξία της μελισσοκομικής παράδοσης, ενισχύοντας τη σύνδεση επιστήμης, πολιτισμού και περιβάλλοντος.
3. Χρήστος Αποστόλου, Βαρνάβας Αττικής
Ο σκούφος του Αττικού κοφινιού: ένα στέμμα παράδοσης
Στον Βαρνάβα Αττικής, ο μελισσοκόμος Χρήστος Αποστόλου κρατά ζωντανή μια σπάνια παράδοση: τα μελισσοκόφινα από καλάμι και βούρλα, μαζί με την τέχνη κατασκευής του σκούφου – του κωνικού καλύμματος που τοποθετείται επάνω στο κοφίνι. Ο σκούφος προστατεύει το μελίσσι από τη βροχή, το κρύο και τη ζέστη, ενώ ταυτόχρονα κλείνει το κοφίνι από πάνω, λειτουργώντας σαν φυσικό καπάκι.
Στην Αττική, η τέχνη της κατασκευής του σκούφου ξεχωρίζει για την απλότητά της: βασίζεται σε δέσιμο κορυφής και περιμετρικά δεσίματα, χωρίς τη χρήση στεφανιού και περίπλοκης πλέξης, όπως συμβαίνει σε άλλες περιοχές.
Μέσα από το έργο μας καταγράψαμε και αναδείξαμε αυτή τη σπάνια γνώση, συμβάλλοντας στη διάσωση μιας παραδοσιακής τεχνικής που αποτελεί κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αττικής.
4. Παπα Γιώργης Αδικημενάκης, Κύθηρα
Στο Μοναστήρι της Αγίας Μόνης στα Κύθηρα, συνεχίζεται μια μοναδική παράδοση: η τέχνη της κηροπλαστικής. Ο Παπά Γιώργης Αδικημενάκης, θεματοφύλακας μιας τέχνης που χάνεται, δημιουργεί με μεράκι κεριά από αγνό μελισσοκέρι, σύμβολα πίστης και συνέχειας για τους ιερούς ναούς του νησιού.
Το έργο μας ανέδειξε αυτή τη σπουδαία παράδοση, συνδέοντας το φυσικό κερί μελισσών με την πνευματικότητα, την ευλάβεια και την ιστορία των Κυθήρων. Το μελισσοκέρι του νησιού υπήρξε για αιώνες περιζήτητο, καθώς θεωρούνταν καθαρό και ιερό.
Η κηροπλαστική στην Αγία Μόνη δεν είναι μόνο τέχνη αλλά και προσευχή – μια φλόγα που μεταφέρει την παράδοση από γενιά σε γενιά.
Αφηγήσεις
Η χλωρίδα της περιοχής, η μορφολογία, οι καιρικές συνθήκες ευνοούσαν πολύ την ανάπτυξη της μελισσοκομίας από την αρχαιότητα. Έτσι, όλοι που ζούσαν εδώ είχαν και έναν μικρό αριθμό κυψελών. Οι κινητές κηρήθρες, τα αδονάκια, μικρά ξυλάκια πηχάκια που τα τοποθετούσαν στο πάνω μέρος της κυψέλης για να χτίζουν από κάτω οι μέλισσες την κηρήθρα, ήταν ο βασικός μοχλός ανάπτυξης της μελισσοκομίας στην περιοχή. Η μελισσοκομία σε όλο τον κόσμο χρησιμοποιεί κινητές κηρήθρες που βασίζονται στην αρχαία ελληνική μέθοδο, στην αρχαία Κυθηραϊκή μέθοδο, τα αδονάκια. Το αδονάκι είναι η αρχή της σημερινής σύγχρονης κυψέλης που ανάγεται στην εποχή πριν τον Αριστοτέλη. Ο Αριστοτέλης έχει δουλέψει πάνω σε τέτοιες κυψέλες με κινητές κηρήθρες για να μπορέσει να κάνει τις παρατηρήσεις του και να μας τις γράψει στο «Περί των ζώων ιστορίαι». Μέσα από την παράδοση θα έρθει και η εξέλιξη. Η εξέλιξη δεν είναι πάντα το μοντέρνο. Η επιστήμη βασίζεται σε παραδοσιακές τεχνικές, γνώσεις και πρακτικές που είναι κατάκτηση χιλιάδων χρόνων. Επομένως, πρέπει να παίρνουμε ως αφετηρία την παράδοση. Αν εκμεταλλευτούμε τον τουρισμό για να μεταλαμπαδεύσουμε όλη αυτή την παλιά γνώση, και φέρουμε ευαισθητοποιημένους ανθρώπους πιο κοντά στην παράδοση, θα αναπτύξουμε έναν ποιοτικό, ήπιο, βιώσιμο τουρισμό. Ο τρόπος για να το πετύχουμε είναι να καταφέρουμε αυτό να γίνει μόδα. Αν, λοιπόν, ο μελισσοτουρισμός αρχίσει να γίνεται μόδα, αυτό είναι η επιτυχία. Τα τελευταία χρόνια μια πολύ μεγάλη προσπάθεια έχει γίνει από το Κυθηραϊκό Ίδρυμα Πολιτισμού και Ανάπτυξης, το οποίο προσπαθεί να αναδείξει έναν διαφορετικό τρόπο ανάπτυξης του νησιού, συνδυάζοντας το πολιτισμικό τοπίο με την παράδοση πάνω στο νησί – τις καλλιέργειες, την ελιά, τη μελισσοκομία με τα μονοπάτια, τα φαράγγια και τους νερόμυλους, ώστε αυτός που περπατάει στα μονοπάτια να μπορεί να γνωρίσει όλον τον τρόπο ζωής των παλαιότερων κατοίκων.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΗΣ
ΦΟΡΕΑΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΜΕΛΙΣΣΟΚΟΜΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ ΚΙΝΗΤΩΝ ΚΗΡΗΘΡΩΝ
ΚΥΘΗΡΑ
Οι μελισσοκόμοι της περιοχής μας φέρνουν κηρήθρες. Αφού τις λιώσουμε σε καζάνι, βγαίνει το τυπάρι, το οποίο το λιώνουμε και κάνουμε τα κεριά που ανάβουμε στην εκκλησία και προορίζουμε για τα προσκυνήματα. Η διαφορά του μελισσοκεριού με την παραφίνη είναι ότι όταν ένα κερί παραφίνης καίγεται, παραμορφώνεται, γίνεται ασταθές και τελικά πέφτει, ενώ το φυσικό μελισσοκέρι λιώνει κάθετα αφήνοντας το κερί ομοιόμορφο. Το μελισσοκέρι των Κυθήρων είχε μεγάλη ζήτηση και θεωρούνταν καθαρότερο έναντι άλλων περιοχών. Εκτός από το ότι τα Κύθηρα έχουν πολλά μελίσσια και άφθονο θυμάρι, ήταν η πίστη του κόσμου εκείνη που είχε διαμορφώσει την άποψη ότι το κερί των Κυθήρων ήταν καθαρότερο. Τα μελίσσια περιβάλλονταν από ιερότητα και επειδή το κερί παράγεται από τις παρθένες μέλισσες είχε και έναν δεύτερο συμβολισμό - να προορίζεται για την Παρθένα.
ΠΑΠΑ ΓΙΩΡΓΗΣ ΑΔΙΚΗΜΕΝΑΚΗΣ
ΙΕΡΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΑΓΙΑΣ ΜΟΝΗΣ
ΚΥΘΗΡΑ
Η ύπαρξη μελισσοκομίας στα Κύθηρα είναι γνωστή εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ξεχωρίζουν οι λαξευμένες κυψέλες στους βράχους από πωρόλιθο, καθώς και τα ίχνη των μοναδικών κινητών πλαισίων κυψελών, τα οποία αποτελούν παγκόσμια πρωτοπορία στη μελισσοκομία. Τα πλαίσια αυτά σχετίζονται με τους κέδρους και άλλα δέντρα του νησιού, που ευνόησαν την ανάπτυξη της μελισσοκομίας και δημιούργησαν τη φήμη του Κυθηραϊκού μελιού.
Η παραδοσιακή μελισσοκομία των Κυθήρων διαφέρει σημαντικά από τη νομαδική μελισσοκομία που συναντάται σε άλλες περιοχές της Ελλάδας. Ήταν μια οικογενειακή δραστηριότητα, όπου η γνώση μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά. Η γύρη του θυμαριού και άλλων βοτάνων, μαζί με τη μετανάστευση των πουλιών από την Αφρική, δημιούργησαν ένα κλειστό και πλούσιο οικοσύστημα που προσφέρει διαφορετικά φυτά και μοναδικό μέλι.
Στο ΚΙΠΑ, πέρα από την ποιότητα του μελιού, μας ενδιέφερε ιδιαίτερα πώς οι εργατικές μέλισσες και οι αξίες της κοινωνίας τους επηρέασαν τον τόπο. Δεν είναι τυχαίο ότι πολλοί σύλλογοι χωριών έχουν είτε σήμα τη μέλισσα είτε ονομάζονται «Μέλισσα». Αναδείξαμε, επίσης, το θαύμα της Κακής Μέλισσας, όπου λέγεται ότι η Παναγία έστειλε τις μέλισσες να κατατροπώσουν πειρατές και να σώσουν ένα μοναστήρι κοντά στο Λιβάδι, προσφέροντας έναν ξεχωριστό τρόπο λατρείας της μέλισσας.
Για να αναδειχθεί όλος αυτός ο πολιτιστικός πλούτος, καταθέσαμε πρόταση στο Υπουργείο Πολιτισμού για την εγγραφή της Μελισσοκομικής Παράδοσης των Κυθήρων στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς.
ΜΑΝΩΛΗΣ ΧΑΡΟΣ
ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΗΣ
ΜΕΛΟΣ ΔΣ,
ΚΥΘΗΡΑΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΚΥΘΗΡΑ
Ο φορέας εναλλακτικού τουρισμού Pyrgos House οργανώνει δραστηριότητες που συνδέονται με τη φύση και τον πολιτισμό, όπως: ξεναγήσεις, πεζοπορίες, μελισσοκομικές εκδρομές, διάσχιση φαραγγιών, εργαστήρια μαγειρικής / σαπουνιού από ελαιόλαδο / συγκομιδής ελιών/ συντήρησης μονοπατιών / άγριας ορχιδέας. Μέσα από την επαφή με φορείς της τοπικής παράδοσης, στοιχεία της πολιτιστικής μας κληρονομιάς γίνονται ευρύτερα γνωστά και διασώζονται. Παράλληλα, ο βιώσιμος εναλλακτικός τουρισμός συμβάλλει στην ισόρροπη, ήπια ανάπτυξη και μας μαθαίνει να σεβόμαστε τη φύση και τον πολιτισμό του τόπου. Οι ίδιοι οι φορείς της παράδοσης, όπως οι παραδοσιακοί μελισσοκόμοι ή πολιτιστικοί φορείς θα μπορούσαν να πληροφορούν ντόπιους (π.χ. σχολεία) και επισκέπτες για την παραδοσιακή μελισσοκομία, έτσι ώστε να διαφυλάξουν την κληρονομιά αυτή. Επίσης, να υπάρχει πληροφοριακό φυλλάδιο πολιτιστικού σε κάθε βάζο μελιού που πουλιέται στα μαγαζιά.
FRANK VAN WEERDE
PYRGOS HOUSE
ΚΥΘΗΡΑ