ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ, ΘΡΥΛΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΛΗΨΕΙΣ

Για πολλούς αιώνες, τα νησιά του Αιγαίου υπέφεραν από τη μάστιγα των πειρατικών επιδρομών. Πολύ περισσότερο τα Κύθηρα, που πάντα ήταν το μήλο της έριδος, λόγω της θέσης τους, μεταξύ των δυνάμεων που ήθελαν να κυριαρχήσουν στην περιοχή. Πολλές φορές το νησί ερήμωσε για μεγάλα διαστήματα λόγω αυτής της κατάστασης. Ο φόβος από αυτά τα τραγικά γεγονότα έφτασε μέχρι τις μέρες μας μέσα από τους θρύλους για την δράση των πειρατών στο νησί.

Η μόνη ελπίδα και παρηγοριά ήταν η πίστη τους. Αυτό φαίνεται από τους εκατοντάδες Ναούς σε όλο το νησί, αλλά και την ιδιαίτερη σχέση των Κυθηρίων με την Παναγία, που τη θεωρούν προστάτιδά τους. Της αποδίδουν πολλά θαύματα με τα οποία έσωσε το νησί από δύσκολες στιγμές, όπως και από πειρατικές επιδρομές.

Η μελισσοκομία από την αρχαιότητα ήταν αναπτυγμένη στα Κύθηρα, με πρωτοποριακές κυψέλες και καινοτομίες. Ένα από τα θαύματα της Παναγίας, λοιπόν, έχει σχέση με τις μέλισσες, που οι Κυθήριοι θεωρούν δώρο θεού για το νησί τους. Νότια του χωριού Λιβάδι υπάρχει ένα παλιό μικρό μοναστήρι αφιερωμένο στην Παναγία στην Κακή Μέλισσα. Αυτό ήταν γυναικείο μοναστήρι με μικρό αριθμό καλογραιών.

Η παράδοση λέει ότι, όταν πειρατές αποβιβάστηκαν στο νησί, επιτέθηκαν και σ' αυτό το μοναστήρι. Οι μοναχές, που εκείνη την ώρα βρίσκονταν μέσα στον Ναό και έκαναν τον Όρθρο, εξακολούθησαν να προσεύχονται, ψάλλοντας ύμνους προς την Παναγία. Τρομαγμένες από τις κραυγές των πειρατών και τα χτυπήματα στην πόρτα, συνέχισαν τους ύμνους και τις προσευχές με ακόμα μεγαλύτερη ένταση.

Ξαφνικά ο θόρυβος άρχισε να απομακρύνεται. Όταν, επιτέλους, όλα φαίνονταν ήρεμα, βγήκαν από τον Ναό και αντίκρισαν ένα αλλόκοτο θέαμα: καμιά τριανταριά ελεεινούς αγριάνθρωπους, πεσμένους στο προαύλιο να κυλιούνται και να βογκάνε. Η ηγουμένη διέταξε τις μοναχές και έτρεξαν να τους βοηθήσουν. Τα πρόσωπά τους ήταν πρησμένα χωρίς να μπορούν να ανοίξουν τα μάτια τους. Ένα σμήνος μελισσών τούς είχε επιτεθεί με αγριότητα. Μετά από λίγη ώρα, άρχισαν ένας – ένας να συνέρχεται.

Τελευταίος σηκώθηκε ο αρχηγός των Αλγερίνων που ήταν και ο αγριότερος όλων, παραμορφωμένος, τουμπανιασμένος και σχεδόν τυφλός. Κατευθύνθηκε προς τον Ναό και αφού έβγαλε τα σανδάλια του, τα άφησε έξω από την πόρτα του Ναού. Τότε τον μιμήθηκαν και οι σύντροφοί του. Πλησίασαν την εικόνα της Παναγίας και γονάτισαν. Αυτοί που λίγη ώρα πριν, ήταν τα θηρία της μαύρης σημαίας, τώρα ήταν ήρεμοι και ταπεινοί σαν μικρά παιδιά. Έβγαλαν τα πουγκιά τους και τα άδειασαν μπροστά τους. Βγαίνοντας από τον Ναό, ο αρχηγός των πειρατών αναφώνησε, απευθυνόμενος στην Παναγία:

«Σε είδα! Εσύ μας έστειλες τις μέλισσες και μας στράβωσαν. Αλλά, καλά μας έκαμες. Συ είσαι λοιπόν η κακή μέλισσα»!

Από το περιεχόμενο των πουγκιών κατασκευάστηκε το ασημένιο πουκάμισο της Εικόνας και από την προσφώνηση του αρχιπειρατή πήρε το μοναστήρι το όνομα ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΚΗ ΜΕΛΙΣΣΑ και πανηγυρίζει κάθε χρόνο στις 2 Φεβρουαρίου.

Πηγή: Κυθηραϊκή επετηρίς 1913, απόδοση από Ιωάννη Πρωτοψάλτη

Μάτιασμα

Στα Κύθηρα, η μέλισσα θεωρείται έντομο ζηλεψίμιο, την πιάνει, δηλαδή, πολύ το μάτι.

Το φύτεμα πεύκων στον χώρο των μελισσοκομείων θεωρείται ένας καλός τρόπος για να αποφύγει κανείς το μάτιασμα.

Σε εμφανές σημείο σε όλα τα παλιά μελισσοκομεία των Κυθήρων τοποθετούνταν κρανίο γαϊδάρου ως συνταγή κατά του ματιάσματος.

Καλόφεγγο

Το Καλόφεγγο είναι η περίοδος που το φεγγάρι είναι στη χάση του – "άδειασμα". Είναι μια περίοδος 10-12 ημερών που θεωρείτο καλή για αγροτικές γενικώς, αλλά και ειδικότερα για μελισσοκομικές δουλειές.

Πρωτοπάρασκο

Η πρώτη Παρασκευή, όταν γεμίζει το φεγγάρι. Θεωρείται μια πολύ καλή μέρα για τη μελισσοκομία.

Αγιομαυρίτικη

Είναι η μέρα της εβδομάδας που πέφτει η γιορτή της Αγίας Μαύρης στις 3 Μαΐου. Δε θωρείται καλή μέρα για μελισσοκομικές δουλειές!

Κυριακή των Βαΐων

Την Κυριακή των Βαΐων συνηθιζόταν να πηγαίνουν οι μελισσοκόμοι ένα κλαδί ελιάς στην εκκλησία. Μετά τον αγιασμό έπαιρναν το κλαδί και πήγαιναν στο μελισσοκομείο τους, όπου, επάνω σε κάθε κυψέλη, απέθεταν από δύο-τρία φυλλαράκια, για να πάει καλά η χρονιά.

Πηγή: Θανάσης Μπίκος. Μελισσοκομική Επιθεώρηση, Μάιος 1995 (απόσπασμα)

Τηγανίτες με μέλι

Κάθε σπίτι ήταν υποχρεωμένο να έχει μια μικρή ποσότητα μέλι φυλαγμένη για του Αγίου Ανδρέα (30 Νοεμβρίου). Πρέπει οι νοικοκυρές να σηκωθούν πρωί πρωί, να φτιάξουν τηγανίτες, να βάλουν μπόλικο μέλι από πάνω, σε διαφορετική περίπτωση ο Άγιος Ανδρέας θα τους τρυπήσει το τηγάνι. Αυτό έθιμο υπάρχει ακόμη και σήμερα. Ανήμερα του Αγίου Ανδρέα πρωί πρωί φτιάχνουν τηγανίτες σαν παραδοσιακό πρωινό.

Έθιμο του γάμου

Η πεθερά τραβάει τη νύφη προς το σπίτι της, τη βάζει να πατήσει σε μεταλλικό ινύ, της λέει κάποιες ευχές και της δίνει να φάει ψωμί ζυμωμένο με μέλι. Της λέει: όπως οι μέλισσες φέρνουν το μέλι στις κυψέλες, έτσι και εσείς σαν ζευγάρι να ευημερείτε και να φέρνετε τα αγαθά στο σπίτι σας (για νιόπαντρο ζευγάρι). Το ινύ είναι συμβολικό για την καλλιέργεια της γης.

Για τη φασκομηλέα

Όταν θέλουμε να δείξουμε αν μια χρονιά είναι καλή, γενικά αν πηγαίνει καλά η αγροτική παραγωγή, όταν μας ρωτήσει κάποιος: έλα, πώς πήγε; λέμε: έκανα για τη φασκομηλέα, ή ούτε για τη φασκομηλέα. Δηλαδή, έκανα τόσο μέλι που φτάνει ή δε φτάνει για τη φασκομηλέα (ως προσθήκη σε ρόφημα με φασκόμηλο). Με αυτόν τον τρόπο δείχνουμε το μέγεθος της παραγωγής. Γιατί το μέλι είναι συνδεδεμένο με τα Κύθηρα πάρα πολύ. Ό,τι θέλουμε να παρομοιάσουμε, θα βρούμε κάποιον τρόπο να το συνδέσουμε με το μέλι και τις μέλισσες στην κουβέντα μας. Αυθόρμητα κάποια στιγμή όταν θα μιλάμε, χωρίς να το καταλάβουμε, μπορεί να σας συνδέσουμε με πράγματα που έχουν να κάνουν με τις μέλισσες - αυτό το κάνουν όλοι οι Τσιριγώτες. Είναι στο βίωμά μας. Τη ζούμε τη μελισσοκομία. Υπάρχουν άνθρωποι που γράφουν ποιήματα για τις μέλισσες, υπάρχουν μαντιναδολόγοι, υπάρχουν άνθρωποι που εξυμνούν την προσφορά της μέλισσας στο νησί.

ΜΙΑ ΜΑΝΤΙΝΑΔΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΥΘΗΡΑ

Μητάτα, όμορφο χωριό

Ποιος να σε λησμονήσει

Πλατάνια, αηδόνια και δροσιές

Και το νερό στη βρύση.

Βγαίνει ο ήλιος το πρωί

Και τραγουδούν αγγέλοι

Και κάνουνε οι μέλισσες

Το θυμαρίσιο μέλι…!

Πηγή: Ιωάννης Πρωτοψάλτης

Άρτος ή Μελόψωμο

Αρτοπαρασκεύασμα με άσπρο σταρένιο αλεύρι, προζύμι, κανελογαρύφαλα, ξύσμα πορτοκαλιού, θυμαρίσιο μέλι και λίγη ζάχαρη.

Άχλαδάκι ή απιδάκι

Αμυγδαλωτό της Χώρας με θυμαρίσιο μέλι, αμύγδαλα και δραγάντε (αποξηραμένη σκόνη από το φυτό τραγάκανθος που χρησιμοποιείται ως εξωτερική επένδυση).

Κολοκυθοκαλσούνα

Γλυκό με κολοκύθα, σταφίδες, κανέλα, καρύδια, θυμαρίσιο μέλι.

Κουφέτο

Γλυκό κουταλιού που παρασκευάζεται από την (πορτοκαλί) κολοκύθα, με θυμαρίσιο μέλι στο σιρόπι του.

Μελαλευριά

Τα απολεπίδια από το ξεμέλιασμα της κερήθρας βράζονται με νερό και αλεύρι και σερβίρονται με κανέλα και καβουρδισμένα αμύγδαλα.

Μελοπαξίμαδο

Παξιμάδι από μελόψωμο.

Μελούνια

Μικρά γλυκά, μελωμένα με θυμαρίσιο μέλι, περιέχουν αμύγδαλο, αλεύρι και ελαιόλαδο Κυθήρων.

Μυζηθροκαλσούνα

Στη γλυκιά εκδοχή της (υπάρχει και αλμυρή) με μυζήθρα, αβγό, κανέλα και θυμαρίσιο μέλι.

Ξεροτήγανο τσιριγώτικο

Φτιάχνεται με αλεύρι, αβγό, ζάχαρη (ελάχιστη) και συνοδεύεται από θυμαρίσιο μέλι, κανέλα και καβουρδισμένο σουσάμι.

Ροζέδες

Γλυκά με θυμαρίσιο μέλι, αμύγδαλο ή και καρύδια, σιμιγδάλι, ζάχαρη, κανέλα και γαρύφαλλο.

Σαμουσάδες

Σιροπιαστό γλυκό με βάση το φύλλο κρούστας, που τυλίγεται σε ρολό με γέμιση από καρύδια, αμύγδαλα και ντόπιο θυμαρίσιο μέλι, περιέχει και φρέσκο βούτυρο ή και κανέλα.

Σκαρσελάκια

Γλυκό με αμύγδαλα, θυμαρίσιο μέλι και κανέλα, τυλιγμένο σε ένα στρογγυλό φύλλο με άχνη ζάχαρη από έξω.

Σύγκερο ή κερόπιτα

Κερήθρα με ώριμο θυμαρίσιο μέλι.

Αρχειακές μαρτυρίες για το μέλι και τις κυψέλες

Όπως όλα τα προϊόντα του νησιού, έτσι και το μέλι αναφέρεται σε πολλά παλαιά συμβόλαια, καθώς οι κυψέλες και η παραγωγή τους ήταν πάντα αντικείμενα συναλλαγής.

Σε προικοσύμφωνο της 19 Νοεμβρίου 1564, που αφορά συνοικέσιο στο Λειβάδι, ανάμεσα στον «…..ευλαβέστατο ιερέα κυρ Μάρκο Τζάναι μαι την κερά Ανοίτζα Κασιματού, γυνί ποτέ Αλογείζου…». Το προικοσύμφωνο αφορά το γιο του παπά Μάρκου Τζάννε Γιώργη με την κόρη της Αννίτσας Κασιμάτη του Αλοΐζου, Μαρίνα. Σε αυτό διαβάζουμε: «….ακόμη τάσι του και τον μελισόκοιπον και εκ της μέλισαις ωπού έχει μαίσα να ήνηαι ει μυσαίς του άνοθεν Γεώργι και ει άλαις μυσαίς του αυτού παπα κυρ Μάρκου, του πατρός του, έως που ζει και αποθανόντα του να ήνηαι όλες του άνοθεν Γεώργι, μαι τούτο, δείνοντάς του, έως που ζει ο άνοθεν Γεώργης του πατρός του ώλων το κερεί και το μέλι να μυράζουνται και αποθανόντα ο άνοθεν παπά κυρ Μάρκος να ήνειαι όλαις του άνοθεν Γεώργι του υιού του, ως λέγομεν….». Εκτός από την ακριβή περιγραφή του μελισσόκηπου, άξιον παρατήρησης είναι ότι μέρος της προίκας που δίνει η μητέρα της νύφης πηγαίνει στο …συμπέθερό της, πατέρα του γαμπρού και ιερέα για όσα χρόνια ζει! Ένα είδος ισόβιας νομής και προσόδου (Εμμ. Δρακάκης: Εμμανουήλ Κασιμάτης, νοτάριος Κυθήρων (1560-1582), σελ. 246).

Σε ένα συμβόλαιο συμβιβασμού της 13ης Ιουλίου 1586, ανάμεσα στον ….κυρ Μηχάλη Βλαντή, λεγώμενο Ταβολάρη, με τον ανηψίον του τον Μπαύλο Ταβολάρι ποταί Γιάνη….., αναφέρεται: «…..ο ανογεγραμένος κυρ Μηχάλης πρεμετέρι να δόση και να σαντησφάρη τον ανηψίον του, του Παύλου …….και μελησές 7, καθός ευρήσκουνται μέσα εις τον τόπον τος, βαλημένες εις τόπον λεγόμενον Παγουρολέα (Σ.Σ.= Μπαγκουρολέα) και μία αγελάδα κόκηνη» (7 μέλισσες εννοεί 7 κυψέλες).

Σε διαθήκη του Μάρκου Βενιέρη 12 Νοεμβρίου ….. αναφέρονται: «…..Ακόμη μέλησες οπού έχο, αφήνο της Αγίας Μαρίνας μία και να εύρησκαιτε του υιού μου του Νηκόλα μετά τούτο, να ήνε κρατημένος καιρί και μέλη να το δίδη κάθε χρόνο όστα οπού βρίκεται και κρατί και αν ήθελε κάμη και άλες, οπού ηθέλαση γενή εξ αυτής, ης το ναόν της Αγίας Μαρίνας, εις το θαφιό μας εονήως. Και αφήνω το σόχορον απού έχο εις τι Κακή Μέλησα……». Άξιον προσοχής εδώ ότι αφήνει μία κυψέλη στην εκκλησία του χωριού για το κερί και το μέλι, κάτι που συνέβαινε μέχρι τα πρόσφατα χρόνια, ενώ αναφέρει και την περίπτωση του πολλαπλασιασμού του μελισσοσμήνους.

Ο ίδιος παραπάνω διαθέτης Μάρκος Βενιέρης (εκ του βαφτιστικού συνάγεται ότι ίσως είναι απόγονος των φεουδαρχών Βενιέρων, καίτοι δεν αναφέρεται ως ευγενής) συντάσσει κωδίκελλο στην παραπάνω διαθήκη στις 6 Νοεμβρίου 1588, στον οποίο αναφέρει: «….Ακομή αφήνο οπήσο του θανάτου μου της μέλησες οπού έχομεν, να ήνε του υιού μου του Νηκόλα η εμισές, της δε άλες ήμησι, να μηράζουν ήσηα η αποδέληπη αδελφή. Και ουτος ήμε κοτέντως ος άνοθεν, όξο από την μπάρτε της Αγίας Μαρίνας ως γράφο εις τι διαθήκη μου και τα εξής». Προφανής και εδώ η σημασία των μελισσιών ως περιουσιακού στοιχείου (Ελένη Χάρου-Κορωναίου - Εμμ. Γ. Δρακάκης (2010). Δημήτριος Φάναρης. Νοτάριος Κυθήρων 1586-1619. σελ. 57, 165, 267).

Ανάλογες εγγραφές σε συμβόλαια υπάρχουν πολλές στο Ιστορικό Αρχείο Κυθήρων και αποδεικνύουν τη σημασία των μελισσοσμηνών στην οικονομία του τόπου εδώ και πολλούς αιώνες.

[Προσαρμογή από: Εμμ. Π. Καλλίγερος, ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΚΥΘΗΡΑΪΚΑ, Φ. 386, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2023]